Το φως ήταν πάντα ένα θέμα με ιδιαίτερη σημασία στα έργα τέχνης. Οι καλλιτέχνες έχουν χειριστεί το φως, τόσο ως θέμα όσο και ως μέσο, για την ανάδειξη σκιών και φωτεινών σημείων, την έμφαση του βάθους και την απόδοση συμβολισμών. Ο σύγχρονος Αμερικανός καλλιτέχνης James Turrell έχει πει εύστοχα: “Το φως δεν είναι τόσο κάτι που αποκαλύπτει, όσο είναι το ίδιο η αποκάλυψη”.
Το φως άρχισε να πρωταγωνιστεί στην τέχνη του μπαρόκ τον 17ο αιώνα. Αποδόθηκε αριστοτεχνικά μέσω της τεχνικής chiaroscuro, η οποία χρησιμοποίησε έντονες αντιθέσεις μεταξύ φωτός και σκιάς με στόχο την ενίσχυση του δραματικού χαρακτήρα των συνθέσεων. Η στοχευμένη διαβάθμιση των χρωμάτων είχε σαν αποτέλεσμα τη ρεαλιστική απεικόνιση των μορφών. Ο Leonardo da Vinci υπήρξε πρωτοπόρος του chiaroscuro, ενώ ο Caravaggio και ο Rembrandt ήταν οι κύριοι εκφραστές του.
Η απεικόνιση του φωτός στα έργα τέχνης αρχικά γινόταν με δισδιάστατο τρόπο. Παρ’ όλα αυτά, η απόδοση του φωτός και της αντίθεσής του με τη σκιά ήταν τόσο ρεαλιστική που ακόμα και σήμερα, αν τα παρατηρήσει κανείς, έχει την ψευδαίσθηση ότι με κάποιον τρόπο φωτίζονται.
Τη δεκαετία του 1860 εμφανίστηκε το κίνημα του Ιμπρεσιονισμού, το οποίο διεύρυνε περαιτέρω τις προσεγγίσεις των καλλιτεχνών για το φως. Η ανακάλυψη των προ-επεξεργασμένων χρωμάτων (παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται και σήμερα) σηματοδότησε την αλλαγή στη χρήση του φωτός. Συγκεκριμένα, έδωσε τη δυνατότητα στους καλλιτέχνες να βρίσκονται σε άμεση παρουσία του θέματός τους και να μεταφέρουν το φως του ήλιου που αντιλαμβάνονταν στους καμβάδες τους. Αξίζει να σημειωθεί πως παλαιότερα κάθε ζωγράφος ήταν αναγκασμένος να δημιουργήσει ο ίδιος τα χρώματα αναμειγνύοντας τα διάφορα υλικά.
Ο Ιμπρεσιονισμός έδωσε έμφαση στον τρόπο με τον οποίο το φως ανακλάται πάνω στα αντικείμενα. Καλλιτέχνες όπως ο Claude Monet και ο Pierre Auguste Renoir επικεντρώθηκαν στην ακριβή απεικόνιση του φωτός και της διακύμανσής του στο χρόνο και στο χώρο. Έπαιξαν με το ηλιακό φως, τις χρωματικές του παραλλαγές και την ικανότητά του να εκπέμπει μια ατελείωτη σειρά πλούσιων αποχρώσεων σε φυσικά περιβάλλοντα.
Οι παραπάνω πίνακες αποτελούν δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα του ιμπρεσιονισμού, καθώς δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αναπαράσταση του φωτός.
Η εφεύρεση του λαμπτήρα το 1879 έδωσε τη δυνατότητα ενός νέου επαναστατικού τρόπου χρήσης του φωτός, δηλαδή όχι μόνο ως θέμα αλλά και ως μέσο. Το 1930, το φως χρησιμοποιήθηκε στην πιο καθαρή του μορφή από τον Lazlo Moholy-Nagy, τον πρώτο καλλιτέχνη που δημιούργησε ένα γλυπτό φωτός βασισμένο σε αντικείμενα ως μέρος του κινήματος Dada. Προέβαλε έγχρωμο και λευκό φως στο γλυπτό του με τίτλο, Light Prop for an Electric Stage (Light-Space Modulator), προκαλώντας μια σειρά από εφέ σκιάς καθώς το έργο περιστρέφεται.
Ο στόχος του Moholy-Nagy ήταν να ελέγξει την αλληλεπίδραση του φωτός και των μηχανικών κινήσεων για να δημιουργήσει μια νέα αντίληψη του χώρου. Το Light-Space Modulator είναι στην ουσία το πρώτο γλυπτό που έχει ως αντικείμενο το φως. Για πρώτη φορά το φως γίνεται το βασικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Διαπραγματεύεται το χώρο με το φως, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα δύο στοιχεία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Το Light-Space Modulator κατέληξε να είναι ένα έργο-κλειδί στην ιστορία της κινητικής τέχνης και μια ισχυρή συμβολή στο πρωτοποριακό έργο του Moholy-Nagy στην αντίληψη του χώρου, του χρόνου και της κίνησης.
Από το κίνημα της κινητικής τέχνης προήλθε το κίνημα του μινιμαλισμού. Ο μινιμαλιστής καλλιτέχνης Dan Flavin δημιούργησε τέχνη με φως μόνο μετά την ολοκλήρωση της σειράς Icon Series το 1968. Δούλεψε με φωτοσωλήνες φθορισμού σε μια παλέτα αποχρώσεων που περιλάμβανε κόκκινο, μπλε, πράσινο, ροζ, κίτρινο, υπεριώδες και τέσσερα διαφορετικά λευκά, παίζοντας με το φως όπως αυτό σχετίζεται με τη γλυπτική, την κίνηση και τους διάφορους χώρους.
Το Κίνημα του Φωτός και του Χώρου ξεκίνησε από καλλιτέχνες που ζούσαν στο Λος Άντζελες τη δεκαετία του 1960. Καλλιτέχνες όπως οι James Turrell, Eric Orr, Robert Irwin, Mary Corse και Doug Wheeler εργάστηκαν κατευθύνοντας τη ροή του φυσικού φωτός, ενσωματώνοντας τεχνητό φως μέσα σε αντικείμενα ή αρχιτεκτονική ή παίζοντας με το φως με τη χρήση διαφανών, ημιδιαφανών ή ανακλαστικών υλικών. Το επίκεντρο της δουλειάς τους ήταν η ενεργοποίηση της αισθητηριακής και ψυχολογικής εμπειρίας του θεατή υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Ο Turrell, ο οποίος συνέβαλε στη διάδοση αυτού του κινήματος παγκοσμίως, συνόψισε τη φιλοσοφία του με τις λέξεις: “Τρώμε το φως, το πίνουμε μέσα από το δέρμα μας”.
Από τη δεκαετία του 1960, ο James Turrell έχει δημιουργήσει ένα εκτεταμένο έργο που προσφέρει βαθιές αποκαλύψεις σχετικά με την αντίληψη και την υλικότητα του φωτός. Με την εκλεπτυσμένη τυπική τους γλώσσα και την ήσυχη, σχεδόν ευλαβική ατμόσφαιρα, οι εγκαταστάσεις του εξυμνούν τις οπτικές και συναισθηματικές επιδράσεις της φωτεινότητας. Ο James Turrell, ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος “Light and Space”, αφιέρωσε την πρακτική του σε αυτό που θεωρεί αντιληπτική τέχνη, ερευνώντας την ουσία του φωτός.
Ο Turrell δημιουργεί εγκαταστάσεις με χρωματιστό φως και ολογράμματα που προκαλούν οπτικές ψευδαισθήσεις που προκαλούν δέος. Στο έργο του το φως κρύβεται, αναδεικνύεται, ξεγελά. Γίνεται ένα παιχνίδι μέσω της δημιουργικής φαντασίας του αλλά και της καλής του γνώσης των μαθηματικών. Τα έργα του Turrell μπορεί να μοιάζουν με κύβους, πυραμίδες ή σήραγγες, ενώ αποτελούνται απλώς από φως.
Ένα από τα σημαντικότερα έργα τέχνης μεγάλης κλίμακας στον κόσμο βρίσκεται στην έρημο της βόρειας Αριζόνα, όπου ο καλλιτέχνης James Turrell έχει περάσει δεκαετίες διαμορφώνοντας το τοπίο σε ένα καθηλωτικό παρατηρητήριο. Το δημιούργημά του, ο κρατήρας Roden, είναι ένα αριστούργημα φωτός και αντίληψης στο εσωτερικό ενός αδρανούς ηφαιστείου.
Σήμερα, πολλοί καλλιτέχνες συνεχίζουν να χρησιμοποιούν το ίδιο το φως ως τέχνη. Η τέχνη του φωτός εμφανίζεται σε πολλαπλές μορφές μέσων, όπως η γλυπτική, η εγκατάσταση και η παράσταση. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν το χρώμα, τις γωνίες και τις σκιές για να δημιουργήσουν τέχνη του φωτός. Αυτή η μορφή έργων τέχνης είναι πιο διαδεδομένη από ό,τι θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί, καθώς οι πινακίδες νέον, οι ολογραφικές προβολές, τα αφηρημένα φωτιστικά σώματα και τα φωτεινά γλυπτά είναι άφθονα στις περισσότερες αστικές περιοχές.
Η χρήση του φωτός στην τέχνη εκτείνεται σε διάφορα ρεύματα και εκδηλώνεται με διαφορετικές μορφές. Και μόνο το γεγονός ότι το φως γύρω μας υπαγορεύει το σχήμα και τη μορφή που αντιλαμβανόμαστε είναι αρκετό για να δικαιολογήσει τη σημασία της εκμάθησης του τρόπου με τον οποίο έχει χειραγωγηθεί και αναπαρασταθεί με την πάροδο του χρόνου. Σύγχρονοι καλλιτέχνες όπως οι Grimanesa Amorós, Jim Campbell, Maja Petrić, Olafur Eliasson και άλλοι έχουν ενσωματώσει τη νέα τεχνολογία για να παίξουν με την πανάρχαια γοητεία που ασκούν οι άνθρωποι στην τέχνη και το φως. Μέσα από τον πειραματισμό με διαφορετικές αποχρώσεις και σχήματα, καθώς και τη συνύφανση του φωτός με υλικά όπως οι γυάλινοι σωλήνες και το αλουμίνιο, η τέχνη του φωτός προκαλεί τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα γύρω μας – το περιβάλλον, τους χώρους και τους ανθρώπους. Η καθολική ύπαρξη του φωτός είναι αυτό που το κάνει συναρπαστικό και αναμφίβολα θα συνεχίσει να διαμορφώνει το έργο των καλλιτεχνών για τους επόμενους αιώνες.
Συνοψίζοντας…
Η τέχνη αποτελεί ένα μέσο έκφρασης του ανθρώπου που αποτυπώνει την εκάστοτε εποχή στην οποία βρίσκεται. Είναι ένα ισχυρό όπλο στα χέρια του κάθε καλλιτέχνη, καθώς η τέχνη διαμορφώνει απόψεις, περνάει μηνύματα και επηρεάζει την κοινή γνώμη.
Το φως, από την άλλη πλευρά, υπάρχει από καταβολής κόσμου και είναι ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο. Είναι κάτι που τον απασχολεί διαρκώς και πάντα θα βρίσκει τρόπους να εντάσσει το φως στα έργα του και να το αποτυπώνει καλλιτεχνικά.
Οι καλλιτέχνες ως γνωστόν, επηρεάζονται από την εποχή τους και αυτό γίνεται απόλυτα εμφανές αν παρατηρήσει κανείς τα έργα τους. Έτσι, ανάλογα με τα δεδομένα της κάθε εποχής και τα μέσα που διαθέτουν οι καλλιτέχνες κάθε φορά, επαναπροσδιορίζεται ο τρόπος με τον οποίο αποδίδουν το φως στην τέχνη. Κάνοντας μια σύντομη αναδρομή, σύμφωνα με τα παραπάνω, τη δισδιάστατη απεικόνιση του φωτός έχει πλέον διαδεχτεί η τρισδιάστατη απεικόνιση. Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από τη χωρική απόδοση του φωτός, τα λεγόμενα installations, ενώ η τεχνολογία αποτελεί σημαντικό αρωγό σε αυτό.
Άραγε τι θα φέρουν οι επόμενες εποχές και ποιό θα είναι το μέλλον του φωτός στην τέχνη;
Επιμέλεια κειμένου: Μυρτώ Τεμπελοπούλου – Lighting Consultant
Πηγές:
https://t-artmagazine.com/the-evolution-of-light-in-art/
https://www.lecturesbureau.gr/1/impressionism-impressionist-painters-1625/
https://harvardartmuseums.org/collections/object/299819
https://www.lifo.gr/culture/eikastika/james-turrell-o-megalos-latris-toy-fotos-o-kallitehnis-tis-oytopias
https://socks-studio.com/2014/01/18/light-prop-for-an-electric-stage-by-laszlo-moholy-nagy-1929-1930/
