«Ο σκοπός του φωτός είναι να δημιουργεί σκιές και οι σκιές υπάρχουν για να δημιουργούν συναισθήματα» Louis Kahn (1)
Το φυσικό φως, σύμφωνα με τον Tadao Ando, είναι θεμελιώδες μέσα σε ένα κτήριο για την αίσθηση της θέσης μας στον κόσμο. Η διείσδυση του φωτός μέσω σχισμών και μελετημένων ανοιγμάτων στο εσωτερικό ενός κτηρίου με ποικίλες γωνίες, ένταση και χρώμα μας δίνει μια αυξημένη επίγνωση της ώρας, της ημέρας και των εποχών.
Είναι γεγονός πως στις μέρες μας, οι χώροι κατακλύζονται από το φως και ειδικότερα από τα συστήματα τεχνητού φωτισμού που παράγουν ομοιόμορφα φωτισμένους εσωτερικούς χώρους, πράγμα που σημαίνει ότι δεν έχουμε πλέον συνείδηση της σχέσης μας με τη φύση. Δυστυχώς, πολλοί από εμάς περνούν ένα τεράστιο ποσοστό της ζωής τους σε ομοιόμορφα φωτισμένα γραφεία, τα οποία δημιουργούν ένα στάσιμο φωτισμένο περιβάλλον που αντιτίθεται στο φυσικό φωτισμό, αποκόπτοντάς μας από τον εξωτερικό κόσμο.
Η σκιά στην αρχιτεκτονική
Όπου υπάρχει φως, υπάρχει και σκιά. Δεν μπορείς να έχεις το ένα χωρίς το άλλο και το ίδιο ισχύει και στην αρχιτεκτονική.
Ένα μοτίβο από φως και σκιά συχνά τονίζει τα σχήματα και τα φώτα περισσότερο από το συνηθισμένο, καθώς η παρουσία σκιών στον σχεδιασμό συμβάλλει στη δημιουργία έντονων αντιθέσεων. Έτσι, ένα συγκεκριμένο κομμάτι του σχεδιασμού μπορεί να αναδειχθεί καλύτερα συγκριτικά με έναν απλό φυσικό φωτισμό.
Η τέλεια χρήση του φωτός και της σκιάς, όταν αυτή γίνεται σωστά, μπορεί να έχει θετικό αντίκτυπο στη διάθεση και την ευεξία, συμβάλλοντας στη δημιουργία ευεργετικών ψυχολογικών αποτελεσμάτων, ενώ παράλληλα εντυπωσιάζει τους ανθρώπους με τον σχεδιασμό μέσω της ικανότητάς του να παρουσιάζει το χώρο και να τονίζει περιοχές με έναν απίστευτα δυναμικό τρόπο, όπως ο Le Corbusier εντόπισε για πρώτη φορά πριν από πολλά χρόνια.
Το φως και η σκιά στην αρχιτεκτονική
Το φως, για το γεγονός και μόνο ότι μας επιτρέπει να βλέπουμε την αρχιτεκτονική, έχει ήδη από μόνο του μεγάλη αρχιτεκτονική σημασία. Αλλά δεν έχει μόνο γι’ αυτό. Το φως φωτίζει την αρχιτεκτονική, και με αυτό, όχι μόνο μας επιτρέπει να τη δούμε, αλλά την αξιολογεί και την εμπλουτίζει με τα παιχνίδια της σκιάς του.
«Τα μάτια μας είναι φτιαγμένα για να βλέπουν μορφές στο φως – το φως και η σκιά αποκαλύπτουν αυτές τις μορφές» (Le Corbusier)
Το φως και η σκιά του, είναι απαραίτητα για να καθορίσουν τα όρια ενός χώρου. Η καλή εφαρμογή αυτής της δυαδικότητας μπορεί να είναι καθοριστική για να γίνει ένας χώρος άνετος ή όχι, επειδή ενισχύει ή αποδυναμώνει τους όγκους που δημιουργούν την αρχιτεκτονική και τα κενά που μας κάνουν να τον απολαμβάνουμε. (2)
Το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς λειτουργεί όπως ο ήχος και η σιωπή μέσα σε ένα τραγούδι, από τη μία πλευρά υπάρχουν τα στοιχεία που μεταδίδουν το μήνυμα και από την άλλη εκείνα που μας επιτρέπουν να το κατανοήσουμε.
Το φως και η σκιά ανήκουν μαζί. Ωστόσο, ο αυξανόμενος αριθμός των τεχνητών πηγών φωτός στη γη έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή μείωση των ζωνών σκίασης. Στην αρχιτεκτονική, η αυξανόμενη χρήση γυαλιού και άλλων ημιδιαφανών στρωμάτων θέτει υπό αμφισβήτηση την ίδια τη σημασία των σκιών.
Προστατεύουν ή προκαλούν απώλεια φωτεινότητας; Χρειαζόμαστε τις σκιές σήμερα;
Η απάντηση είναι σίγουρα ναι. Η σκιά δίνει αξία στο φως, το αναδεικνύει, δημιουργεί ατμόσφαιρα και συναισθήματα, δίνει τρισδιάστατη μορφή στο χώρο, προσδίδοντάς του ενδιαφέρον. Αντίθετα, η υπερβολική ποσότητα φωτός καθιστά έναν χώρο επίπεδο και μονοδιάστατο, μετατρέποντάς τον σε ένα μέρος αδιάφορο και ψυχρό. (3)
Φως και σκιά
Στον σχεδιασμό φωτισμού, το φως είναι ο αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής και τείνουμε να ξεχνάμε το ρόλο της σκιάς. Το φως και η σκιά που το συνοδεύει δίνουν στους όγκους, τις επιφάνειες και τους χώρους τον χαρακτήρα και την εκφραστική τους δύναμη και αποκαλύπτουν τη μορφή, το βάρος, τη σκληρότητα, την υφή, την απαλότητα, τη θερμοκρασία και άλλες ιδιότητες των υλικών αντικειμένων. Tο φως και η σκιά αρθρώνουν τους χώρους σε επιμέρους, ενώ η αλληλεπίδρασή τους προσδίδει το χαρακτήρα, το ρυθμό, την αίσθηση της κλίμακας και της οικειότητας στο χώρο. (4)
Ο διάσημος Ιάπωνας σχεδιαστής φωτισμού Kaoru Mende δηλώνει ότι τα αποτελέσματα του φωτός μπορούν να εκτιμηθούν με την παρουσία των ακόλουθων σκιών. Τόσο το φως όσο και η σκιά είναι ατελείς χωρίς ο ένας τον άλλον. Το φως και η σκιά παίζουν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία αντιθέσεων σε κάθε χώρο, είτε πρόκειται για μια κατοικία είτε για ένα έργο αστικής κλίμακας. (5) Οι ανθρώπινες αισθήσεις εμπλέκονται πάντα με τις αντιθέσεις, ενισχύοντας δυνητικά τη συνολική ουσία ενός χώρου.
«Το φως του ήλιου δεν ξέρει ποτέ πόσο σπουδαίο είναι μέχρι να χτυπήσει στην πλευρά ενός κτηρίου ή να λάμψει μέσα σε ένα δωμάτιο», Louis Kahn. (6)
Αποξενωτικό φως
Στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, το φως αντιμετωπίζεται κυρίως ως ποσοτικό φαινόμενο. Οι κανονισμοί και τα πρότυπα σχεδιασμού συνήθως καθορίζουν τα μεγέθη των παραθύρων, καθώς και τα ελάχιστα επίπεδα φωτισμού που απαιτούνται, αλλά δεν καθορίζουν τα μέγιστα επίπεδα φωτεινότητας ή τις επιθυμητές ιδιότητες του φωτός, όπως ο προσανατολισμός, η θερμοκρασία, το χρώμα ή η ανακλαστικότητά του.
Πολλές φορές τα κτήρια στο βωμό της θέασης έχουν την τάση να επιτρέπουν τη διέλευση μεγάλης ποσότητας φωτός. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αποδυνάμωση του χώρου, αφού χάνεται η αίσθηση της οικειότητας και της μυστικότητας. Αδιαμφισβήτητα, ένας ομοιόμορφα φωτισμένος χώρος, χωρίς σκιά, έχει ένα αποξενωτικό αποτέλεσμα.
Από τις αρχές του 20ού αιώνα, η νεωτερικότητα έχει εμμονή με τις μεγάλες γυάλινες επιφάνειες και, κατά συνέπεια, με τα υπερβολικά υψηλά επίπεδα φωτισμού. Δεν είναι περίεργο που ο Luis Barragan, ο αλχημιστής της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, υποστήριξε ότι τα περισσότερα σύγχρονα κτήρια θα ήταν πιο ευχάριστα με τη μισή μόνο επιφάνεια παραθύρων. «Η χρήση τεράστιων παραθύρων…στερεί από τα κτήριά μας την οικειότητα, την επίδραση της σκιάς και της ατμόσφαιρας. Οι αρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο έκαναν λάθος στις αναλογίες που έδωσαν στα μεγάλα παράθυρα ή στους χώρους που ανοίγουν προς τα έξω… Έχουμε χάσει την αίσθηση της οικειότητας και έχουμε αναγκαστεί να ζούμε δημόσιες ζωές, ουσιαστικά, μακριά από το σπίτι.» (7)
Μάλιστα, δεν είναι διόλου περίεργο το γεγονός ότι η χρήση ανελέητα φωτεινού φωτός αποτελεί ένα τόσο ισχυρό μέσο για τη διάσπαση της άμυνας κάποιου στην πολιτική και ποινική ανάκριση, αλλά και στα βασανιστήρια. (8)
Το φως στην αρχιτεκτονική
Η μέθοδος του Le Corbusier να αξιοποιήσει το σχήμα και το φως ήταν πρωτοποριακή, καθώς έβλεπε το φως ως μέρος του συνολικού του οράματος και όχι απλώς ως αποτέλεσμα αυτού. Έπαιξε με το φως με δραματικό τρόπο, χρησιμοποιώντας το για να εμπνεύσει τα κτήριά του να μοιάζουν θεϊκά και να ενσωματώσει τους ορίζοντες και το φυσικό φως της ημέρας μέσω των πολυγωνικών παραθύρων.
Ο Le Corbusier άφηνε συχνά το φως να ξεκολλάει από τις ευθείες γραμμές και τις καλά τοποθετημένες καμπύλες στο σχεδιασμό των κτηρίων, προκειμένου να τους δώσει μια αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς, η οποία έδινε ζωή σε περιοχές όπου προηγουμένως μπορεί να μην υπήρχε ενδιαφέρον.
Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι ο Le Corbusier έλαβε υπόψη του τη θέση της Γης σε σχέση με τον ήλιο, με πολλά από τα αρχιτεκτονικά του σχέδια να μετατοπίζουν το φως με διαφορετικούς τρόπους κατά τη διάρκεια του έτους, καθώς ο ήλιος ανέτειλε και έδυε σε διαφορετικές ώρες ανάλογα με την εποχή του έτους. Τα δυναμικά του σχέδια αναδεικνύουν τα στατικά κτήρια σε κάτι περισσότερο, ανεξάρτητα από τον καιρό ή την εποχή.
Η ιστορική σημασία του φωτός και της σκιάς για την ενίσχυση των χώρων
Παράλληλα με τη διαμόρφωση του χωρικού σχήματος, το φως βοηθά στην ανακατεύθυνση των οπτικών γραμμών και κάνει τους ανθρώπους να βιώσουν την πλήρη ουσία ενός χώρου. Τα αποτελέσματα του φωτός και της σκιάς μπορούν να ενισχύσουν και να αναδείξουν διάφορα χωρικά χαρακτηριστικά, ενώ παράλληλα εμβαθύνουν τη συναισθηματική σύνδεση των χρηστών με το περιβάλλον τους.
Οι άνθρωποι ανακαλύπτουν συνεχώς τους χώρους, εάν ο φυσικός και ο τεχνητός φωτισμός αξιοποιούνται στο μέγιστο δυνατό βαθμό σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κτηρίου. Το φως παρέχει μια αίσθηση ηρεμίας και ξεκούρασης, ενώ οι σκοτεινοί χώροι συνδέονται με ανησυχία και δημιουργούν μια αίσθηση περιορισμού και διαταραχής. (9)
Για παράδειγμα, οι Ρωμαίοι είχαν αποδείξει ότι χρησιμοποιούσαν το φως για να αποσαφηνίσουν τα χωρικά χαρακτηριστικά, όπως φαίνεται σε διάφορες κατασκευές εκείνης της εποχής, όπως το «Πάνθεον». (10) Χρησιμοποίησαν το φως και την ηλιακή ακτινοβολία για να μειώσουν τις απαραίτητες κινήσεις για να εκφράσουν την αισθητηριακή αντίληψη του πόσο ισχυρός και καλά εδραιωμένος ή απρόσκοπτος θα μπορούσε να είναι ο χώρος.
Η αξία της σκιάς
Γνωρίζουμε ήδη τη σημασία του φωτός σε έναν χώρο, αλλά η σκιά, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτό, είναι εξίσου σημαντική στην αντίληψη και την εμπειρία του χώρου. Δημιουργεί την επιθυμία να εξερευνήσουμε αυτό που βρίσκεται πίσω της – το σκοτάδι, το βάθος και έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. Προκαλεί τη φαντασία μας για να φαντασιωθούμε την επιφάνεια πίσω από αυτήν.
Μας δίνει ένα χώρο για να καθίσουμε και να σκεφτούμε στη μοναξιά και μας υπενθυμίζει την πραγματικότητα της ζωής ότι για να δούμε το φως, πρέπει να βιώσουμε τις σκιές. «Οι βαθιές σκιές και το σκοτάδι είναι απαραίτητα, επειδή αμβλύνουν την ευκρίνεια της όρασης, δημιουργούν βάθος και απόσταση και προσκαλούν την ασυνείδητη περιφερειακή όραση και την απτική φαντασία» -Juhani Pallasmaa. Ο ομοιόμορφος και συνεχής φωτισμός σπάνια μας δίνει αυτόν τον χρόνο και τον χώρο και την ευκαιρία να κρυφοκοιτάξουμε στο σκοτάδι.
Όλες οι αισθήσεις μας ενεργοποιούνται όταν αντιλαμβανόμαστε τις σκιές μέσω της όρασης, παρέχοντας μια μοναδική αισθητηριακή εμπειρία. Αυτό δημιουργεί μια βαθύτερη χωρική αντίληψη του χώρου και μας κρατά σε συνεχή επικοινωνία με το χώρο, κάνοντάς μας να νιώθουμε την ουσία του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος. (11) Κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται αυτές τις σκιές με διαφορετικό τρόπο, είτε θετικά είτε αρνητικά, γεγονός που δημιουργεί αντίκτυπο στα συναισθηματικά επίπεδα.
Για να βιώσουμε το φως, πρέπει να δημιουργηθούν σκιές. Η εγκοπή στον τοίχο σε σχήμα σταυρού – Church of the Light, Tadao Ando (12) φωτίζεται και ο τοίχος βρίσκεται στη σκιά δίνοντας μια πνευματική εμπειρία στους χρήστες και κάνοντάς τους να συνδέονται περισσότερο με τους κύκλους της φύσης. Υπάρχει ένα ισορροπημένο παιχνίδι φωτός και σκιάς, το οποίο αναδεικνύει τα ελάχιστα χαρακτηριστικά δημιουργώντας μια αίσθηση εστίασης.
Σήμερα, δίνουμε μεγαλύτερη σημασία στο φωτισμό των εσωτερικών χώρων και αποτυγχάνουμε να δημιουργήσουμε μια ισορροπία μεταξύ φωτός και σκιών και ως εκ τούτου αποτυγχάνουμε να προσφέρουμε στους χρήστες μια μοναδική εμπειρία με τις σκιές. Έχουμε την τάση να φωτίζουμε ολόκληρο το χώρο, γεγονός που κρύβει τις λεπτομέρειες του χώρου, της μορφής ή των επίπλων στον έντονο φωτισμό του φωτός, γεγονός που κάνει τις λεπτομέρειες και την επιφάνεια να φαίνονται επίπεδες, είτε πρόκειται για φυσικό είτε για τεχνητό φωτισμό. Αποτυγχάνουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όπου υπάρχει φως, υπάρχει και σκιά.
Συνοψίζοντας…
Από τη φύση τους το φως και η σκιά είναι στοιχεία αλληλένδετα και δεν μπορεί να υπάρξει το ένα χωρίς το άλλο. Ακριβώς το ίδιο ισχύει και με την άρρηκτη σχέση της αρχιτεκτονικής με το φωτισμό. Όταν σχεδιάζουμε το φωτισμό σε έναν χώρο ή σε ένα κτήριο, είναι σημαντικό να προτείνουμε εστίες φωτός σε σημεία κομβικά ώστε να δημιουργούνται ενδιαφέρουσες σκιές. Η συνεργασία ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και το φωτισμό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς με τον τρόπο αυτό, ο χώρος ή το κτήριο αντίστοιχα αναδεικνύονται καλύτερα, ενώ ταυτόχρονα αποκτούν πλαστικότητα συνθέτοντας ένα σκηνογραφικό σκηνικό με καλλιτεχνική αξία.
Ας μην ξεχνάμε ότι το φως και η σκιά αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία των εικαστικών τεχνών, άρα και της αρχιτεκτονικής. (13)
Επιμέλεια κειμένου: Μυρτώ Τεμπελοπούλου – Lighting Consultant
